Ayaan Hirsi Ali

Het afgelopen jaar heb ik de publicaties van Ayaan gelezen. Een aantal jaren terug was zij te horen in één van de beroemde marathoninterviews van de VPRO. Zij maakte toen indruk op mij door haar levensverhaal. Daarin verwoordde zij ook waarom zij tegen het bijzonder onderwijs was. Vanuit haar achtergrond is dat goed te begrijpen, maar het tekent ook haar karakter. Zonder scrupules kegelt zij heilige huisjes omver. Haar kracht is tegelijk haar zwakte. Ondanks dat is mijn conclusie: zulke mensen zijn nodig in een maatschappij.

• Mijn vrijheid (2006) / Infidel

Haar meest indrukwekkende boek. Met snijdend pijnlijke passages. Een aantal puntjes:

Ouders: Ayaan is geboren in Somalië. Haar vader is een belangrijk leider met visie: een Amerika stichten in Afrika (32). Haar moeder is de tweede vrouw en voormalig leerlinge van hem. Prachtig beschrijft ze hoe oma het belang van de clan inprent.
Besnijdenis: Hoewel haar ouders tegen infibulatie zijn (ook haar broer Mahad is niet besneden) slaagt haar oma erin de oude traditie uit te voeren (46vv), 'wat betekende dat ik nooit meer voor kintirleey (zij met de clitoris/smerige stinkerd) zou worden uitgescholden'. De vreselijke gevolgen komen openbaar in de huwelijksnacht.
Opvoeding: Ayaan kent van binnenuit de Koranscholen. Heeft zelfs een tijd in een lang zwart gewaad gelopen toen zij onder invloed stond van de Moslimbroederschap.
Kinderboeken: Het wordt vrijwel tussen neus en lippen opgemerkt in het boek, maar onderschat niet de invloed van kinderboeken. Het lezen van avonturenseries zoals De Vijf en De dolle tweeling opende haar ogen voor de totaal andere man-vrouw verhoudingen in het Westen en wekte in haar het verlangen naar dit westerse paradijs.
Somalië: Haar optreden in Somalië tijdens de chaos van de oorlog is indrukwekkend en tekent haar sterke karakter.
Vluchteling: Ze geeft een ontluisterend beeld van het vluchtelingenbestaan in Nederland. De ontwetendheid, het gebrek aan integratie, de ontheemding. Onthutsend is ook het clantribunaal dat plaatsvond nadat ze door haar familie is teruggevonden. Haar werk als tolk verbreedt haar inzicht in deze problematiek.
Politiek: Het laatste deel beschrijft haar politieke carrière. Het is erg gedetailleerd beschreven, er is nog te weinig tijdsafstand. Je merkt hier ook een karaktertrek van haar dat zij de geschiedenis naar zich toe schrijft waarin zij een hoofdrol speelt.
Regelmatig vroeg ik me dan af: heb ik nu zo slecht de krant gelezen dat ik deze gebeurtenissen over de kop zag? Daardoor denk ik dat je haar autobiografie kritisch op het waarheidsgehalte moet beoordelen. In een later boek geeft zij aan dat  zij dat moeilijk vindt vanwege haar opvoeding in een eercultuur.

• Nomade (2010) 

Dit laatste boek is haar tweede autobiografische boek. Het is een vervolg op haar eerste boek Mijn Vrijheid. Na een korte thematische samenvatting gaat dit boek verder met haar vertrek  naar en leven in de USA. Opnieuw valt haar gedrevenheid op. Boeiend in dit boek is haar confrontatie met amerikaanse studentenmoslims die met haar in discussie gaan.
Uit de pers is vooral haar oproep aan het christendom naar voren gekomen. Een goed alternatief voor de islam als je dan toch wat wilt geloven. Helaas is het christendom wat zij voorstaat volledig horizontaal ingevuld. Het waarheidselement schuilt hierin dat zij christenen erop wijst hoe belangrijk het is om vriendschappelijk om te gaan met moslims. Dat is het voor haar ook geweest. En richt je niet uitsluitend op asielzoekers is het advies. Het doordrenkt raken van een andere cultuur dan de moslimse kost tijd en veel inspanning.
Dit laatste is zelfs bij Ayaan te merken, die toch radicaal afstand nam van haar moslimgeloof. Regelmatig merk je dan ook dat ze in haar meningsvorming nog last heeft van haar oude clancultuur.

• Verzamelbundel met: De zoontjesfabriek, De maagdenkooi, Submission.

Leuke doorkijkjes in onze cultuur. 

De tekst van de film Submission is sterker dan ik dacht. Schokkend voor moslims is onder andere dat zij Allah rechtstreeks aanspreekt. Het is één felle aanklacht. In de bundel verantwoordt zij dit ook. Zij neemt de positie in van de bijbelse Job die tot God het woord richt. De houding van de koranische Job wijst zij af als fatalistisch en daardoor schadelijk.

Vroeg of laat zullen de misstanden die hier naar voren komen besproken moeten worden, hoe pijnlijk dat ook zal zijn voor de moslimgemeenschap. De film is hier te bekijken. 

"Ik wil niet in een wereld zonder kathedralen leven"

In de milieustraat van ons dorp, op de bodem van een papiercontainer vond R. het boek. Het zag eruit als nieuw. Wie gooide dit boek weg? En waarom? Of is het per ongeluk in een doos oud papier verzeild geraakt?

Meenemen mag niet. "Zelfs over een roestige spijker, doen we moeilijk", voegde een toezichthoudende ambtenaar mij toe, toen ik een versplinterd stukje hout mee wilde nemen. Een tegel op ons terras wilde ik vastzetten, en ik miste net een geschikt stukje hout, en ik was daar toch net. Terugleggen moest ik het...

Deze voorgeschiedenis past wel bij dit boek: Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier. In drie woorden is het te typeren: een rijk boek. De schrijver is de filosoof Peter Bieri. En dat is te merken. Het thema is vrijheid. En aan de hand van het levensverhaal van een zekere Amadeu Prado wordt dit begrip beklopt, geproefd, betast.

Het is een ongelooflijk rijk boek geworden. Knap gecomponeerd. Terecht heeft het wekenlang in de toptien-lijstjes gestaan. Het is een van de weinige boeken die het waard zijn om opnieuw gelezen te worden.

"Één leven tegenover vele levens. Zo kun je toch niet rekenen. Toch?" (p156) vraagt Amadeu aan pater Bartolomeu. Zijn vriend Jorge O'Kelly, anarchist en atheïst, wil het leven van Estafânia Espinhosa, de jonge verzetstrijdster waar beiden verliefd op zijn, opofferen om zo vele andere levens te redden. Het is een klassiek dilemma dat direct raakt aan het vrijheidsthema van het boek. Wat is bevrijding als je verstrikt raakt in de knellende banden van het geweten?
Het knappe van het boek is dat dit thema in allerlei variaties opduikt. Zo heb je Adriana, Prado's zus die bij een verstikking een bevrijdende messtoot van hem krijgt. Deze 'bevrijding' ketent haar echter levenslang aan Prado. Zo is er het jongste zusje Melodie, verwekt tijdens een trip bij de Amazone, een ongelukje. Zo is er Eca Joao, de gemartelde en voor het leven getekende vrijheidsstrijder. Wat is vrijheid? De vraag duikt steeds op.
Belangrijk is ook de verhouding van Amadeu met zijn vader, rechter tijdens het regime. Een verhouding getekend door een generatieconflict. Door beiden nooit verstuurde brieven leggen het schrijnende ervan bloot. Amadeu worstelt met zijn vader, bewust van genetische bepaaldheid ("De contouren van de wil en de angsten van de ouders worden met gloeiende griffels in de ziel van het kleine kinderen geschreven",330) die stuurt en begrensd. Hij worstelt met de veroordeling van een dievegge door zijn vader. Kan dat in een misdadigersregime? Omgekeerd legt het leven van Amadeu zijn vader het zwijgen op. Geketend door zijn plichtsbesef, zijn ongeneeslijke ziekte waardoor hij krom groeit en zijn zoon. Uiteindelijk kiest hij voor een zelfgekozen dood.
De verhouding met de kerk wordt afgetast. In de figuur van pater Bartolomeu komen metafysische dimensies naar boven. "Ik wil niet in een wereld zonder kathedralen leven". Onder het luisterend oor van hem spreekt Amadeu in een rede zijn levensmotto uit. Een rede opgesteld samen met zijn vriend Jorge. Vol idealen stappen ze hiermee de wereld in. Maar het blijkt onmogelijk. Hun vriendschap spat uit elkaar. Hun schaakbord wordt begraven door Amadeu. Veelzeggend: immers het schaakbord is in het hele boek een geweldig mooie metafoor van het leven. Zo is het boek vol van beelden.

Ook de 'innerlijke ruimte' (p235) wordt afgetast. Prado verkent begrippen als eenzaamheid, ergernis, het momento mori. Zo blijkt Prado te leven met een aneurysma. Als een zwaard van Damocles wordt dagelijks zijn leven bedreigd door een plotselinge dood, die ook inderdaad gekomen is.

Dwars door dit rijke verhaal is er de zoektocht van de andere hoofdpersoon: Raimund Gregorius, gewetensvol leraar klassieke talen, die op een dag zijn stiptheid doorbreekt en kiest voor zijn vrijheid, een queeste naar de hoofdpersoon uit een door hem 'gevonden' boek.